Το κάστρο του Καταρράκτη βρίσκεται στη νοτιοανατολική Χίο, στην περιοχή του ομώνυμου εγκαταλελειμμένου χωριού, γνωστού σήμερα ως ≪παλαιός Καταρράκτης≫.
Το χωριό εγκαταλείφθηκε μετά από τον καταστροφικό σεισμό του 1881 και οι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν στο κοντινό επίνειο της Αφαλερούς, το οποίο με την πάροδο του χρόνου πήρε το όνομα Καταρράκτης. Ο Αλέξανδρος Πασπάτης αποδίδει τη μετεγκατάσταση ≪ένεκα των πολλών επιπολαζόντων νοσημάτων…≫.
Το χωριό του Καταρράκτη ανήκε σε μια μεγάλη ο μάδα χωριών που εκτείνονται από την Καλλιμασιά μέχρι τα Νένητα και αποτελούσαν μία από τις πλέον πυκνοκατοικημένες περιοχές της υπαίθρου της Χίου. Το γόνιμο έδαφος με το ήπιο ανάγλυφο και η μαστιχοπαραγωγή ήταν οι βασικές αιτίες της μεγάλης ανάπτυξης της περιοχής.
Τα κεφαλοχώρια, τουλάχιστον κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, ήταν τα Νένητα και η Καλλιμασιά.
Ο Καταρράκτης βρίσκεται στη μέση περίπου αυτής της περιοχής και ο αγροτικός του χώρος αναπτύσσεται στις γύρω πλαγιές.
Η περιοχή είναι γνωστή στην έρευνα από τον Ι. Ναό του Αγίου Ιωάννου του Αργέντη, που βρίσκεται 250 μ. νοτίως του κάστρου, από την άλλη πλευρά του χειμάρρου Καταρράκτη. Ο νάρθηκας του ναού χρονολογείται στον 14ο αιώνα2, ενώ ο κυρίως ναός είναι κατασκευή του 1841, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή. Ο ναός πιθανότατα ανήκε σε μικρό μοναστήρι, ιδιοκτησίας της οικογένειας Αργέντη, από το οποίο σώζονται λίγες ισόγειες αποθήκες, και ο πύργος της μονής, ο οποίος σε μεταγενέστερη φάση είχε μετατραπεί σε κελί. Ο συγκεκριμένος πύργος δεν έχει μελετηθεί και δεν αποτελεί αντικείμενο αυτής της παρουσίασης.
 |
| Κάστρο Καταρράκτη. Ενδεικτική τομή υφιστάμενης κατάστασης και γραφική αποκατάσταση |
Χίος. Κάστρο Καταρράκτη. Κάτοψη στο επίπεδο του ορόφου | |
Χίος. Κάστρο Καταρράκτη. Τοπογραφικό διάγραμμα της ευρύτερης περιοχής. & Χίος. Κάστρο Καταρράκτη. Κάτοψη στο επίπεδο του ισογείου.
Το κάστρο του Καταρράκτη δεν έχει αποτελέσει έως σήμερα αντικείμενο έρευνας, ενώ και οι λίγες αναφορές στο παλαιό χωριό δεν μνημονεύουν καν την ύπαρξη
οχυρού. Δύο απλές αναφορές στο οχυρό έχουν μέχρι ήμερα εντοπισθεί.
Το φυσικό ανάγλυφο
Το κάστρο του Καταρράκτη βρίσκεται στην άκρη ενός πλατώματος που εποπτεύει τον χείμαρρο Καταρράκτη, φυσικό πέρασμα από τη Χώρα προς τα Νένητα .
Ο χείμαρρος, με την απότομη πλαγιά που σχηματίζει, περικλείει το κάστρο από τη νοτιοδυτική, τη νότια και τη νοτιοανατολική πλευρά, υποβοηθώντας φυσικά την
οχύρωση.
Στα δυτικά και στα ανατολικά το έδαφος συνεχίζει στην ίδια στάθμη με αυτή του κάστρου, ενώ προς τα βόρεια με ήπια κλίση ξεκινά να ανυψώνεται σε στάθμη υψηλότερη από αυτή του κάστρου. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι έξω από τα σήμερα σωζόμενα τείχη, προς τα βόρεια, παρεμβάλλεται μία σχεδόν επίπεδη ζώνη πλάτους περίπου 15 μ. μετά από την οποία ξεκινά η κλίση του εδάφους. Όλη η περιοχή σήμερα καλύπτεται από καλλιέργειες σκίνων και άγρια βλάστηση.
Η δομή του κάστρου
Από το κάστρο του Καταρράκτη σήμερα σώζονται δύο πεταλόσχημοι πύργοι και τμήματα των τειχών γύρω απόαυτούς (εικ. 2). Ο ένας πύργος βρίσκεται στη βόρειαγωνία του κάστρου και ο άξονάς του, που είναι η διαγώνιος των τειχών έχει κατεύθυνση βόρεια - βορειοδυτικά (εικ. 3). Ο δεύτερος πύργος βρίσκεται επάνω στην ευθεία των τειχών και ο άξονάς του, κάθετος στο τείχος, έχει κατεύθυνση δυτική (εικ. 5). Δυστυχώς, σήμερα δεν είναι ορατά σαφή ίχνη των τειχών στην περιοχή πέραν
των πύργων, εκτός από μια καλοχτισμένη λιθοδομή που διακρίνεται σε μία, ας υποθέσουμε, ανατολική γωνία του κάστρου. Μια αρχαιολογική έρευνα με τομές θα μας
έδινε για το θέμα του σχήματος του κάστρου σαφεισπληροφορίες. Ωστόσο, συνδυάζοντας τα σωζόμενα τμήματα και τους περιορισμούς του φυσικού ανάγλυφου δεν είναι παράλογο να υποθέσει κανείς ότι το κάστρο κάλυπτε μια περιοχή με τραπέζιο σχήμα, εμβαδού περίπου 1.000 μ.2, με ενδεικτικές διαστάσεις πλευρών 42 μ. και βάσεων 32 μ. και 12 μ. η μεγάλη και μικρή αντίστοιχα.
Θα πρέπει να τονισθεί ότι το σχήμα που παρουσιάζεται στην εικόνα είναι ενδεικτικό και σκοπό έχει μόνο να δείξει προσεγγιστικά τη διατιθέμενη για οχύρωση περιοχή.
Ο δυτικός πύργος, που είναι και ο καλύτερα διατηρούμενος, έχει μήκος 8,80 μ. και πλάτος 8,00 μ. Στο ισόγειό του δημιουργείται θολωτό δωμάτιο με κυμαινόμενο πλάτος από 1,90 έως 1,50 μ. και βάθος 5,70 μ. Το εσωτερικό καθαρό ύψος του δωματίου είναι περίπου 4,30 μ.,αν και σήμερα δεν διακρίνεται το δάπεδο του χώρου.
Χίος. Κάστρο Καταρράκτη. Γενική άποψη του κάστρου από τα νότια. Στα αριστερά διακρίνεται ο δυτικός πύργος.
Στις μακρές πλευρές ανοίγονται δύο ορθογώνιες κόγχες, ενώ με σαφήνεια διακρίνονται τα ίχνη από τους στροφείς που συγκρατούσαν τα δύο φύλλα που έκλειναν την είσοδο. Οι τοίχοι έχουν μέσο πάχος 3,00 μ. και είναι κατασκευασμένοι από τον τοπικό χαρακτηριστικό λίθο με το υπόλευκο χρώμα.
Στη λιθοδομή έχει χρησιμοποιηθεί ασβεστοκονίαμα, ενώ στις παρειές της τοιχοποιίας μεταξύ των λίθων παρεμβάλλονται τοπικά και θραυσμένα κεραμικά. Ο θόλος είναι κατασκευασμένος από πλακοειδείς τοπικούς λίθους.
Στον δυτικό πύργο διακρίνεται όροφος που καλυπτόταν από καμάρα, της οποίας μικρό τμήμα σώζεται στη βόρεια πλευρά του πύργου. Το πλάτος του τοίχου στον όροφο ήταν περίπου 2,20 μ., ενώ το πλάτος του δωματίου του ορόφου πρέπει να ήταν περίπου 3,80 καιτο ύψος της κορυφής της καμάρας από το δάπεδο περίπου 4,00 μ. Συνολικά, το δώμα του πύργου πρέπει να περίπου στα 10,50 μ. από το έδαφος εξωτερικά του κάστρου και σε αυτό θα πρέπει να προστεθεί το ύψος του στηθαίου ή των επάλξεων που πιθανότατα είχε (εικ. 12).
Στο δωμάτιο του ορόφου διακρίνεται η μία παρειά ενός τοξωτού παραθύρου, περίπου στον άξονα του πύργου.
Λόγω της θέσεως του πύργου κατά μήκος των τειχών και όχι σε γωνία, καθώς και του μικρού μεγέθους του οχυρού, είναι βάσιμο να υποθέσουμε ότι αυτός σχετιζόταν με την πύλη του οχυρού.
Χίος. Κάστρο Καταρράκτη. Άποψη του δυτικού πύργου από τα νοτιοδυτικά. Με διακεκομμένη γραμμή διακρίνεται η γωνία μεταξύ πύργου και τείχους που συνεχίζει προς τα νότια & Χίος. Κάστρο Καταρράκτη. Άποψη του δυτικού πύργου από το εσωτερικό του κάστρου
Ο βόρειος πύργος σώζεται σε χειρότερη κατάσταση(εικ. 4). Το βάθος του είναι περίπου 10,00 μ. και το πλάτος του 9,00 μ., ενώ το δωμάτιο που σχηματίζεται στο ισόγειο έχει πλάτος λίγο μεγαλύτερο από τον δυτικό πύργο, 2,70 μ. και βάθος 6,00 μ. (εικ. 10). Σώζονται τα ίχνη από την καμάρα που κάποτε στέγαζε το δωμάτιο, αφήνοντας ένα εσωτερικό ύψος περίπου 5,50μ. αλλά τίποτα δε σώζεται από τις κατασκευές στον όροφο, εφ’ όσον αυτές υπήρχαν.
Τα τείχη που σώζονται είναι πλάτους 3,20 μ., εκτός από το τείχος νοτίως του δυτικού πύργου όπου δεν σώζεται η εσωτερική παρειά. Όλα σώζονται σε μικρό ύψος και είναι αδύνατη η εξαγωγή συμπερασμάτων για τη μορφή τους.
Στο εσωτερικό της περιοχής που φαίνεται να περικλείει το κάστρο είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς με ασφάλεια κατασκευές χωρίς να τις συγχέει με τις ξηρολιθοδομές διαμόρφωσης των καλλιεργειών και τους λιθοσωρούς που σχηματίζουν οι πέτρες κατά τον καθαρισμό των χωραφιών. Εντυπωσιακή είναι μια μεγάλη θέση λατόμευσης (πελεκανιά) που υπάρχει κοντά στον δυτικό πύργο. Δυστυχώς η βλάστηση δεν αφήνει περιθώρια για ασφαλή συμπεράσματα.
Χίος. Κάστρο Καταρράκτη. Άποψη του εσωτερικού του δυτικού πύργου, στη στάθμη του ισογείου & Χίος. Κάστρο Καταρράκτη. Ενδεικτική εικόνα της λιθοδομής από τον βόρειο πύργο
Έξω από το κάστρο και κυρίως προς τα βόρεια και τα ανατολικά η περιοχή είναι διάσπαρτη από τα υπολείμματα των κατοικιών του χωριού, κάτω από το σημερινό επίπεδο του εδάφους. Σε πολλά από αυτά σώζονται πλήρεις θόλοι, τοίχοι και ανοίγματα καταχωμένα ανάμεσα στα χαλάσματα. Βορείως του κάστρου βρίσκονται τα εντυπωσιακά ερείπια ενός ναού, με τις χαρακτηριστικές κόγχες στην όψη. Λόγω του μεγέθους πιθανόν πρόκειται για τη χωριοκλλησιά, τον Σωτήρα Χριστό, ή μια
από τις άλλες δύο που αναφέρονται τη Χωριοπαναγιά και τον Άγ. Νικόλαο4.
Ιστορικές πληροφορίες
Το χωριό του Καταρράκτη αναφέρεται για πρώτη φορά από τον πρόξενο της Βενετίας στη Σμύρνη Francesco Lupazzolo, το 1638 ως ένα από τα κυριότερα χωριά5. Ο Lupazzolo μας δίνει και ένα από τα σημαντικότερα ντοκουμέντα για το κάστρο, ένα σκαρίφημα, στο οποίο παρουσιάζεται ο τειχισμένος οικισμός με εξωτερικό περίβολο και πύργους, στην άκρη του οποίου βρίσκεται
δεύτερο, εσωτερικό οχύρωμα με πύργους, μέσα στο οποίο ορθώνεται κεντρικός πύργος6.
Ο Γάλλος περιηγητής Jean de Thevenot το 1656 αναφέρει τον Καταρράκτη ως ≪κάστρο κτισμένο ευφυώς επί του όρους από των χρόνων των Γενουατών≫ καθώς επίσης και ότι ≪ …το κάστρο εκυβερνάτο υπό των κυρίων della Rocca όπως συμπεραίνει κανείς από τους θυρεούς
των, ευρισκομένων εκεί…≫. Για το χωριό ο Thevenot
αναφέρει ότι είχε 1500 κατοίκους, ένας μεγάλος αριθμός συγκριτικά με τα υπόλοιπα χωριά7. Ο Ναπολιτάνος γεωγράφος Francesco Piacenza το 1688, πιθανόν επαναλαμβάνοντας τον Thevenot αναφέρει τα ίδια περί των della Rocca8.
Ο Δημήτριος Ροδοκανάκης στο έργο του Χίος - Ιουστινιάναι αναφέρει το 1484 τον ≪… Αντώνιο, υιό του Ιωάννου Βαπτιστού Λαζαρίνου Ρόκκα - Ιουστινιάνι …όστις ανήγειρεν ιδία δαπάνη το κατά το μαστιχόχωρον Καταρράκτης όπου εκέκτητο πολλά κτήματα, μέχρι σήμερον θαυμαζόμενον κατηρειπωμένον φρούριον≫9. Δυστυχώς ο Ροδοκανάκης δεν αναφέρει από πού έχει την
τόσο αξιόλογη πληροφορία της χρονολογίας.
Ο Αλέξανδρος Πασπάτης στο Χιακό Γλωσσάριο
του 1888 περιπλέκει τα πράγματα αναφέροντας ότι οι
κάτοικοι έμεναν στην Αφαλερού ή Φαλερού, στο επίνειο δηλαδή, το οποίο ήταν και ασφαλές καταφύγιοπειρατών. ≪Μετά την έξωσιν των Γενουηνσίων, οι κατοικού ντες την παραλίαν ταύτην, ανήγειραν εν τόπω μεσογειοτέρω το χωρίον των και ούτω ελευθερώθησαν
από τους λυμαίνοντας το τόπον πειρατάς≫10.
Ο Γεώργιος Ζολώτας φαίνεται ότι δεν είχε δει ποτέ το κάστρο, μιας και αναφέρει ότι το χωριό είναι επί της διαβάσεως που έρχεται από τη Διδύμα και ότι δεν σώζεται κανένα ίχνος από οχυρό ή πύργο. Ωστόσο αναφέρει ότι το κάστρο είχε διπλό περίβολο και τάφρο (τη ≪σούδα≫ που αναφέρεται στους κώδικες του χωριού), καθώς και ισχυρότατο πύργο. Αναφέρει μάλιστα ως αιτία εγκατάλειψης του χωριού την καταστροφή του 1822.
Ως κτήτορα αναφέρει τον Ιωάννη Ιουστινιάνη della Roc ca12 όνομα το οποίο βάσει του γενεαλογικού δέντρου που δημοσιεύει ο Ροδοκανάκης πιθανόν αντι στοιχεί σε πατέρα, αδελφό ή υιό του Αντωνίου στον οποίο έγινε αναφορά προηγουμένως.
Μια επιπλέον πληροφορία που προσθέτει ο Ζολώτας, χωρίς και πάλι να αναφέρει την πηγή της είναι ότι το Παλαιόκαστρο της Καλλιμασιάς διαλύθηκε όταν δημιουργήθηκε το χωριό Καταρράκτης, καθώς και ότι ο Καταρράκτης ήταν το κέντρον και η έδρα των χωριών του νοτιοανατολικού τμήματος της Χίου.
Σημαντικό ιστορικό ντοκουμέντο είναι μια φωτογραφία του λευκώματος των ερειπίων της Χίου συνεπεία του σεισμού του 1881 των αδελφών Καστάνια.
Στη φωτογραφία που έχει ληφθεί από τα νότια παρουσιάζεται ο δυτικός πύργος, σε όλο του το ύψος, με πιθανόν τειχισμένες πολεμίστρες. Στο δεξί άκρο της φωτογραφίας πιθανόν διακρίνεται το τείχος και η άκρη ενός νοτιοανατολικού πύργου, χωρίς όμως να μπορούμε να το ισχυριστούμε αυτό με ασφάλεια, μιας και η ποιότητα της φωτογραφίας και το βάθος πεδίου μπορεί να μας εξαπατά.
Συμπεράσματα - Χρονολόγηση
Πέραν των ιστορικών αναφορών που είδαμε παραπάνω, για τη χρονολόγηση του κάστρου του Καταρράκτη ενδεικτικό στοιχείο είναι το σχήμα των πύργων. Πεταλό-σχημους πύργους συναντάμε στη ρωμαϊκή και βυζαντινή οχυρωματική, ενώ στη δυτική Ευρώπη απαντάται για μια μακρά χρονική περίοδο και σε όλες τις περιοχές.
Ήδη στα τείχη της Avilla της Ισπανίας έχουμε πεταλόσχημους πύργους, κατασκευασμένους το 1090-1100, εντελώς ασυνήθιστους για την εποχή τους. Από άλλα παραδείγματα ενδεικτικά αναφέρουμε τους μεγάλους πύργους της νότιας πλευράς στο Κρακ των Ιπποτών στη σημερινή Συρία κατασκευασμένους μάλλον μεταξύ του 1196 και του 1201, τους πύργους σε κάστρα που έκτισε ο Εδουάρδος κατά την κατάκτηση της Ουαλίας, όπως το Beaumaris και το Harlech (1283-1290), τους
πεταλόσχημους πύργους στην Carcassone την ίδια περίοδο, τον πύργο του Piccinino στο Castello Varese Ligure στη Λιγουρία (α΄ μισό του 15ου αιώνα) και τους πύργους στη Beersel στο Βέλγιο του 149121.
Στη Χίο που ίσως έχει περισσότερο ενδιαφέρον, πεταλόσχημους πύργους έχουμε στην πρώτη από τις σήμερα διακρινόμενες φάσεις των τειχών του κάστρου της Βολισσού και στο Κάστρο της Χίου στον εσωτερικό σήμερα πύργο του μέσου της βορειοδυτικής πλευράς (πύργος Ι κατά Μαμαλούκο ή Gκατά Dal Mas), καθώς και στους δύο προμαχώνες (θέσεις Δ και Ε) του βορειοδυτικού προτειχίσματος.
To κάστρο της Βολισσού είναι κατ’ ουσίαν αχρονολόγητο, μιας και δεν γνωρίζουμε εάν
το κάστρο που κατέκτησε ο Vignoso το 1346 έχει κάποια σχέση με αυτό που σήμερα βλέπουμε. Ο μεγάλος βορειοδυτικός πύργος του κάστρου της Χίου στη θέση Ι φαίνεται ότι ανήκει στο δεύτερο μισό του 15ου αιώνα22, ενώ οι πύργοι στις θέσεις Δ και Ε είναι πιθανόν λίγο
προγενέστεροι, πάντως σίγουρα αρκετά μετά από το
1425, όταν κατασκευάστηκε ο τετράγωνος πύργος στη θέση Δ τον οποίο κάλυψε ο πεταλόσχημος προμαχώνας του προτειχίσματος.
Λαμβάνοντας υπ’ όψιν τα παραπάνω, η χρονολογία που αναφέρει ο Ροδοκανάκης ως χρόνο κατασκευής του κάστρου, το 1484, δεν έρχεται σε αντίθεση με τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του, μιας και συναντάμε πύργους της ίδιας μορφολογίας στο β΄ μισό του 15ου αιώνα στο νησί.
Το γεγονός ότι ο σχολαστικός Buendelmonti το 1422 δεν αναφέρει καθόλου τον Καταρράκτη, όπως και το ότι δεν αναφέρεται σε κανένα από τους καταλόγους των οφικίων των καστελλάνων που είναι δημοσιευμένοι έως και το 1443, ενισχύει την υπόθεση της χρονολόγησης στο β΄ μισό του 15ου αιώνα.
Κλείνοντας, αξίζει να αναφερθούμε στη σχέση του οχυρού του Καταρράκτη με το αμυντικό σύστημα της Χίου. Η ύπαιθρος της Χίου κατά την περίοδο της Γενουατοκρατίας είναι οργανωμένη αμυντικά με κάστρα που διαθέτουν φρουρές (όπως το κάστρο της Βολισσού και των Απολύχνων), οχυρώματα που λειτούργησαν ως πόλοι διοικητικής και οικιστικής ανάπτυξης, ανεξάρτητους ιδιωτικούς πύργους της υπαίθρου που δεν εξελί χθηκαν σε οικιστικά κέντρα, και το γνωστό περιμετρικό δίκτυο των βιγλών.
Το μέγεθος του Κάστρου του Καταρράκτη είναι πολύ κοντά στις διαστάσεις των αρχικών οχυρών των χωριών όπως το Πυργί (38 × 43 μ.), τα Μεστά (44 × 46 μ.) και η
Καλαμωτή (46 × 34 μ.), αυτών που σήμερα θεωρούμε, μάλλον λανθασμένα, εσωτερικούς περιβόλους. Στην περίπτωση του Καταρράκτη, έχουμε την ίδρυση ενός
τέτοιου οχυρού με περιμετρικό τείχος και πύργους, προ στατευμένη πύλη και εσωτερικά κεντρικό πύργο, που εμφανίζεται ξεκάθαρα στο σκαρίφημα του Lupazzolo.
Το οχυρό διέθετε τα αναβαθμισμένα οχυρωματικά μέσα της εποχής του, όπως πεταλόσχημους πύργους που έχουν μεγάλη προβολή στη διαγώνιο και επιτρέπουν καλύτερη πλαγιοκάλυψη του τείχους σε σχέση με τους κυκλικούς, πλάτος πύργων σχεδόν διπλάσιο (8,85 στον Καταρράκτη, 4,40 μ. στο Πυργί), τείχος κατά πολύ παχύτερο από αυτό των προαναφερθέντων οχυρών (3,20 στον Καταρράκτη, 1,50 μ. στο Πυργί) και καλά επιλεγμένη φυσικά οχυρή θέση. Πρόκειται, δηλαδή, για ένα καλοσχεδιασμένο οχυρό της πρώιμης εποχής του πυροβολικού, που ιδρύθηκε μάλλον για τον ίδιο λόγο που δημιουργήθηκαν 100 με 150 χρόνια πριν από αυτό τα κεντρικά οχυρά που μετέπειτα εξελίχθηκαν σε χωριά: προκειμένου να οργανώσει την παραγωγή στην γύρω ύπαιθρο, να προστατεύσει ένα φυσικό πέρασμα και να λειτουργήσει συν τω χρόνω ως πόλος έλξης για εγκατάσταση κατοίκων κοντά σε αυτό.
Το σκαρίφημα του Lupazzolo, 150 χρόνια μετά, δείχνει με σαφή τρόπο τη δημιουργία του οικισμού γύρω από το οχύρωμα, ο οποίος με τη σειρά του προστατεύθηκε αργότερα από οχυρωματικό περίβολο.
Αυτό που πιθανόν διαφέρει στον Καταρράκτη σε οχύρωμα, ο οποίος με τη σειρά του προστατεύθηκε αργότερα από οχυρωματικό περίβολο.
Αυτό που πιθανόν διαφέρει στον Καταρράκτη σε σχέση με τα οχυρώματα των άλλων χωριών είναι η ύπαρξη συγκεκριμένης οικογένειας ως κτητόρων. Εφ’ όσον αληθεύουν οι αναφορές στους della Rocca, έχουμε είτε την ασυνήθιστη ανάρτηση των οικοσήμων του επιφορτισμένου από τη Μαόνα για την οικοδόμηση επιτρόπου, είτε την ιδιωτική κατασκευή οχυρού σε ευρύτερη περιοχή ιδιοκτησίας του οίκου των della Rocca. Εάν συμβαίνει το δεύτερο, σημαίνει ότι έχει επέλθει μια σημαντική διαφοροποίηση στην πολιτική γης της Μαόνας που 100 περίπου χρόνια πριν, το 1373, δεχόταν ως γενικό κύριο των γαιών του νησιού την Δημοκρατία της Γένοβας
ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΒΟΥΡΝΟΥΣ
Αρχιτέκτων Μηχανικός
ΗΡΩΣ ΚΤΙΣΤΗΣ
μ ν ή μ η
ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥ ΜΠΟΥΡΑ
Υ.Γ Ευχαριστώ τον κ Μανώλη Βουρνού για την άδεια του να δημοσιεύσω αυτό το έργο για τον Παλιό Καταρράκτη, και ένα ευχαριστώ που από όλη την Χίο διάλεξε το κάστρο του Καταρράκτη!
Έχουν γραφτεί πολλά έργα, πάνω από 50 αρχιτέκτονες από την Ελλάδα αλλά και από το εξωτερικό για διάφορους αρχαιολογικούς τόπους εις μνήμη του κ Χαράλαμπου Μπουρα.
© 2018 Εκδοτικός Οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ
ISBN (Τόμος I) 978 960 204 374 5
